OLIEVERF KASTEEL NIJENBEEK – door EDZARD KONING (1869-1954)
Aan de rechter oever van de IJssel, even voor Zutphen, ligt de ruïne van Kasteel Nijenbeek. De toren is een restant van een veel groter complex dat veel te lijden heeft gehad van sloop in de 16e eeuw, om versterkingen op te bouwen tegen de stad Deventer, en door oorlogsgeweld. In 1586 veroverde de graaf van Leicester het kasteel van de Spanjaarden voor de Verenigde Provinciën en een eeuw later werd het leger van Johan Maurits van Nassau verjaagd door de troepen van de Franse koning Lodewijk de XIV.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de resterende toren verder verwoest na een bombardement op een in het kasteel verschanste Duitse legereenheid. Vooral de oostzijde met onder meer het poortgebouw raakten zwaar beschadigd. Bijna 70 jaar gebeurde er behalve wat plaatselijk stutwerk niets aan het kasteel. Begroeiing tierde welig en in de van binnenuit groeiende boom op de torenranden nestelden kraaien. Pas in 2015 is het kasteel geconsolideerd om verder verval een halt toe te roepen.
Dat we nog weten hoe het kasteel er voor de Tweede Wereldoorlog uit zag komt door de vele schilderijen die in het verleden van deze prachtige locatie zijn gemaakt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het kasteel Nijenbeek opgenomen werd in het Verkade album De IJsel uit 1916. De familie Verkade had een grote affiniteit met kunst en ontwikkelde vanwege de toegenomen belangstelling voor natuur reisalbums. De plaatjes voor deze albums werden verstrekt bij aankoop van Verkade producten.
De tekst in het album De IJsel verhaalt over de oude steden en dorpen met kastelen, buitens en fraaie natuur langs de Gelderse IJsel en is van de hand van Jac. P. Thijsse. De ingeplakte kleurenplaatjes zijn naar aquarellen en studies van de schilders Jan Voerman, L.W.R. Wenckebach en Edzard Koning.
In deze prachtige uitgave komt de nog resterende toren van het slot Nijenbeek helemaal tot leven door de smakelijke verteltrant van Thijsse:
“nu moeten we Nijenbeek nog van binnen bekijken. Het wordt door die tegenwoordige eigenaars goed onderhouden: er is een zaal met wapenen en een groote keuken met allerlei gerei en ook, en dat is in veler oog het voornaamste, een klein hoekkamertje, waar van 1364 tot 1371 Reinout III, ‘de vette hertog’, door zijn broer Eduard is gevangen gehouden. Eerst had hij op Rosendaal gezeten. Op verschillende onomstootelijke gronden kan bewezen worden, dat hij bij invrijheidstelling niet zoo dik was, dat de deur moest uitgebroken worden, zooals wij dat vroeger in de ouderwetsche vaderlandsche geschiedenis hebben geleerd”.
Het kleurenplaatje met de miniatuuraquarel van slot Nijenbeek is van de hand van Edzard Koning. Het toont de noordgevel met entreepartij van de toren, omgeven door populieren en andere bomen met aan de linkerzijde de oever van de IJssel. Achter de entreedeur bevond zich een grote keuken met een grote schouw met tegelwerk. Via wenteltrappen begaf je je naar de verdiepingen met de slaapkamers en de ridderzaal, van waaruit een prachtig vergezicht op de omgeving, met een rijke afwisseling van bossen en landerijen en waartussen als een slingerend zilveren lint de IJssel en in de verte de stad Zutphen.
Een van de studies die Edzard Koning maakte voor de aquarel in het Verkade album is opgenomen in Konings Kunst, een publicatie uit 2008 over het werk van de gebroeders Arnold en Edzard Koning. Het betreft een klein olieverf. Een groter en veel verder uitgewerkt olieverfschilderij dat Edzard van Kasteel Nijenbeek maakte, bevindt zich in de collectie van Adelwein Kunst. Het werk uit 1916 met heldere en frisse kleuren toont ons kasteel Nijenbeek van voor de bombardementen. Het schilderij is geëxposeerd tijdens een tentoonstelling in januari 1940 bij kunsthandel P. Leffelaar aan de Wagenweg 102 te Haarlem. Net als in de aquarel in het Verkade album en de eerder genoemde studie is de noordgevel van de toren met de entree weergegeven, omgeven door hoge bomen en aan de linkerzijde de IJssel. In het boek Natuurlijk Verkade, verhaal van de albums uit 1999 wordt Edzard Koning omschreven als een vakkundig topograaf en specialist in het schilderen van landschappen. Zijn romantische schilderingen geven het album een aparte charme.
Zijn voortdurende studie van het Hollandse landschap en de waarneming van de natuur en de gebouwen heeft hem tal van motieven ingegeven. Hier voelde hij zich tot aangetrokken en wist de verzamelde beelden vast te leggen in zuivere schilderijen vol sfeer en stemming. Zijn schilderijen bezitten steeds weer een aantrekkelijk kleurenpalet en een bijzondere stoffering van de landschappen en gebouwen en stijgen daarmee soms boven de realiteit uit naar het romantische. En dat romantische is precies wat Edzard Koning met het schilderij van de kasteelruïne Nijenbeek heeft weten op te roepen, het besef dat de tijd verstrijkt en een nostalgisch verlangen naar weleer.
